Pańszczyzna, czyli bezpłatna i przymusowa praca chłopów na właściciela ziemskiego w zamian za użytkowanie przez nich posiadanego gospodarstwa, funkcjonowała na ziemiach polskich i litewskich od średniowiecza. Koniec pańszczyzny nastąpił dopiero w XIX wieku, czyli po rozbiorach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Najwcześniej pańszczyznę zniesiono w zaborze pruskim. W Księstwie Poznańskim chłopi mogli cieszyć się wolnością od 1823 r. W 1848 r. pańszczyznę zniesiono w zaborze austriackim. Najpóźniej poddaństwo chłopów zniesiono w Imperium Rosyjskim. Ostatecznie pańszczyznę zlikwidowano ukazem Aleksandra II z 2 marca 1864 r.
Nazwiska chłopów
Próby zniesienia poddaństwa w zaborze rosyjskim były podejmowane również wcześniej. Przykładowo, na rzecz zniesienia poddaństwa w Królestwie Kongresowym pracował działacz polityczny, Jan Olrych Szaniecki. W 1830 r., jeszcze przed wybuchem powstania listopadowego, kwestię zniesienia pańszczyzny poruszył w Sejmie. Niestety, Sejm odrzucił ten pomysł. Tym niemniej, pięć lat przed projektem Szaniecki w swych majątkach zamienił pańszczyznę na czynsz. Jako jeden z pierwszych nadał też chłopom nazwiska, co było symbolem upodmiotowienia chłopów.
Na terenach Wileńszczyzny, czyli ówczesnej gubernii wileńskiej, chociaż pańszczyzna funkcjonowała, to nazwiska chłopi posiadali znacznie wcześniej.
— Jeśli popatrzymy na nasze tereny, w „rewizskich skazkach” (urzędowe spisy ludności w Imperium Rosyjskim — przyp. red.) nazwiska wśród chłopów już istniały w I poł. XIX w. Generalnie nazwiska pochodziły od wcześniejszych przezwisk. Nazwiska były nawet wcześniej. Na przykład w parafii olkienickiej już w XVII w. jest wykaz nazwisk. Czasami nazwiska były podwójne i potrójne, tym niemniej, te nazwiska-przezwiska były oficjalnie zatwierdzone i były później w oficjalnych spisach Imperium Rosyjskiego. Więc już na przełomie wieków XVIII i XIX chłopi mieli oficjalne nazwiska. Zniesienie pańszczyzny nie miało na to wpływu. Jeśli spojrzymy na inwentarze majątków z połowy XIX w., to chłopi występowali z nazwiskami, ale byli zaliczani do inwentarza. Były przypadki osób bez nazwiska, ale to były bardzo rzadkie przypadki — w rozmowie z „Kurierem Wileńskim” mówi Czesław Malewski, prezes honorowy Towarzystwa Genealogiczno-Heraldycznego Litwy.
Czytaj więcej: Czesław Malewski: „Tysiąc stron to dopiero połowa pracy”
Dwór vs. wieś
W 1861 r. car Aleksander II swym ukazem nadał chłopom ziemię na własność. Obowiązywanie tego aktu nie obejmowało terenów Królestwa Polskiego. Ostatecznie pańszczyznę zniesiono trzy lata później. Mówiąc o naszych terenach, reforma miała charakter polityczny, celem którego było skłócenie dworu ze wsią.
— Trzeba powiedzieć, że warunki uwłaszczenia się chłopów w guberniach zachodnich były bardziej korzystne niż w samej Rosji. Bo generalnie na początku było tak, że chłop musiał wykupić ziemię i własną wolność. Na naszych terenach polityka rosyjska polegała na rozbiciu jedności społeczeństwa. W dużym stopniu to się udało, bo chłopi mieli nastawienie antyszlacheckie. Propaganda carska wmawiała chłopom, że reformy rolnej nie chcą właściciele ziemscy. Jeśli zobaczymy, ile szlachta posiadała ziemi przed powstaniem i po powstaniu, to zobaczymy, że po powstaniu duża część przeszła na własność chłopów. Oczywiście musieli wykupić ziemię, ale na o wiele lepszych warunkach niż w innych guberniach — tłumaczy Czesław Malewski.
Skłócenie chłopów ze szlachtą miało bezpośredni wpływ na przebieg powstania styczniowego. Generalnie chłopi nie poparli zrywu niepodległościowego, ponieważ uważali go za powstanie szlacheckie. Były przypadki, kiedy chłopi wydawali powstańców władzom carskim.
— Jeśli weźmiemy powstanie styczniowe w powiecie lidzkim, to kiedy zginął Ludwik Narbutt wraz z najbliższymi przyjaciółmi, to faktycznie na tych terenach powstanie się zakończyło. Dlaczego? Dlatego, że rdzeń oddziału stanowili krewni albo powinowaci Ludwika Narbutta. Chłopi, jeśli uczestniczyli w powstaniu, to głównie na skutek rozkazu pańskiego, od którego byli zależni ekonomicznie. Powstanie w powiecie lidzkim praktycznie zakończyło się w maju 1863 r. Pierwsze ofiary na placu Łukiskim pochodziły z powiatu lidzkiego. Trzeba pamiętać, że w tym samym czasie w niektórych miejscowościach Litwy powstanie jeszcze w ogóle się nie zaczęło. Później były próby reanimacji powstania, ale się nie udały — komentuje Czesław Malewski.
Czytaj więcej: Odnowiono pomnik Ludwika Narbutta
Pańszczyzna w XX w.
Na mocy reformy 1864 r. chłopi polscy otrzymali na własność 7,8 mln morgów ziemi. Ciekawostką jest to, że jeszcze do lat 30. XX wieku pewna forma pańszczyzny funkcjonowała na terenach Spisza i Orawy, czyli w zaborze austriackim. Na tych ziemiach funkcjonowała żelarka. Polegała ona na tym, że ci z chłopów, co po uwłaszczeniu mieli zbyt mało ziemi, żeby z niej się utrzymać, w zamian za korzystanie z pańskich pastwisk i gruntu musieli nieodpłatnie pracować na pana — czyli zmuszeni byli ponownie poddać się w zależność feudalną od pana. Żelarkę oficjalnie zniesiono tylko w 1931 r.
| Fot. domena publiczna