Młodzież opowiada historię Romów na nowej wystawie Muzeum Wilna [Z GALERIĄ]

Tak właśnie ówczesna władza dehumanizowała romskie osiedle w dzielnicy Kirtimai (dawna polska wieś i stacja kolejowa Porubanek), które systematycznie znikało z krajobrazu miasta, aż do ostatecznej rozbiórki w 2020 r.

Dziś, cztery lata później, młodzi Romowie, którzy dorastali w Porubance (tak sami Romowie nazywali swoje osiedle), decydują się przejąć narrację i opowiedzieć własną historię na swoich zasadach. Wystawa nie tylko przywraca pamięć o dawnym osiedlu, ale przede wszystkim kwestionuje utarte stereotypy i podważa sposób, w jaki miasto traktuje swoich marginalizowanych mieszkańców.

Proces tworzenia wystawy

Twórcy spędzili rok na zbieraniu materiałów, rozmowach i debatach, starając się uchwycić to, co dla wielu było nie tylko fizycznym miejscem, lecz także symbolem jedności i tradycji. Wystawa opiera się na nagraniach ustnych historii, przeglądzie archiwów rodzinnych oraz wspomnieniach, które młodzież zebrała we współpracy ze specjalistami. Dla młodych twórców wystawa to także osobista podróż w głąb własnej tożsamości. Przedstawia ona historię Romów widzianą oczami młodego pokolenia, które zmaga się z pytaniami o przeszłość i przyszłość swojej wspólnoty.

Aktywny udział w przygotowaniu wystawy biorą dwie siostry, Liza i Luiza Ucaevy, które dorastały na Parubance. Dla Luizy nadchodząca wystawa ma szczególne znaczenie – to nie tylko sposób na zachowanie rodzinnej historii, lecz także na przekazanie starszemu pokoleniu, że współczesna młodzież romska troszczy się o tradycje i wspólnotowe wartości.

– Wiem, że starsze pokolenie nas widzi i obserwuje. Mogą być dumni ze swoich wnuków i wnuczek, którzy dbają o przyszłość naszego narodu – mówi Luiza. – Staramy się zmieniać stereotypy na nasz temat. Mam nadzieję, że wystawa przyciągnie odwiedzających i choć trochę zmieni ich zdanie o Romach.

Liza koncentruje się na integracji historii, tradycji oraz żywego, dynamicznie rozwijającego się dziedzictwa. Podkreśla, że celem wystawy jest ukazanie, iż romska kultura nie zamyka się wyłącznie w przeszłości, lecz jest aktywnym i rozwijającym się dziedzictwem. Chce, aby odwiedzający dostrzegli, że Romowie to nie tylko społeczność borykająca się z wyzwaniami, ale także źródło siły, kreatywności i inspiracji dla młodego pokolenia.

Historia nie tylko Romów

Ekspozycja w Muzeum Wilna jest nie tylko refleksją nad utraconym domem, lecz także próbą przedstawienia Romów jako integralnej części historii Wilna. Twórcy wystawy podkreślają, że to miejsce było istotnym elementem krajobrazu kulturowego miasta, a społeczność Romów – jego nierozerwalną częścią.

Wielu mieszkańców Wilna pamięta Parubankę w negatywnym, kryminalnym kontekście, jednak niewielu zdaje sobie sprawę, że to miejsce było przede wszystkim domem dla romskiej społeczności, której ponad połowa mieszkańców stanowiły dzieci do 18. roku życia. Ci właśnie młodzi ludzie dzięki zaangażowaniu w wystawę mogą poczuć, że są częścią czegoś większego, a ich przeżycia i wspomnienia są ciekawe dla innych.

Antropolożka Živilė Miežytė, jedna z kuratorek wystawy, reprezentująca Muzeum Wilna, gdzie ekspozycja się odbędzie, podkreśla znaczenie tej współpracy dla przeciętnego mieszkańca miasta. Wierzy, że wystawa będzie zaproszeniem do zrozumienia, iż w Wilnie mogą współistnieć różne poglądy i różne interpretacje tego samego miejsca czy wydarzenia.

– Parubanka jest jednym z tych miejsc Wilna, które są owiane mitami i stereotypami – mówi Miežytė. – Dla większości osób nie kojarzy się z domem ani codziennym życiem. Publiczna kryminalizacja tego miejsca prowadzi do stygmatyzacji jego mieszkańców, ich wykluczenia, braku zaufania i dyskryminacji. Nasze muzeum stara się być przestrzenią, gdzie spotykają się różne perspektywy i opinie, gdzie można nawiązać dialog. Chcemy, aby ta wystawa przede wszystkim pokazała Romów jako równoprawnych współobywateli i sąsiadów, których historie są istotne i którzy mają coś do powiedzenia.

Odrzucenie stereotypów

Celem wystawy jest nie tylko zachowanie historii, lecz także walka ze stereotypami i uprzedzeniami, które przez wieki narastały wokół społeczności Romów. Wystawa zachęca widzów do zobaczenia Romów nie przez pryzmat społecznych uprzedzeń, lecz jako społeczność pełną różnorodności i bogatą swoimi tradycjami.

Luiza podkreśla, że jest dumna z tego, kim jest, i chce o tym mówić głośno. Dla niej romska kultura to przede wszystkim rodzina, szacunek dla starszych, wzajemne wsparcie, a także obecność bliskich: braci, sióstr, ciotek i dziadków, którzy zawsze są obok. To właśnie te rodzinne wartości pomagają przetrwać uprzedzenia i stereotypy wobec Romów.

Liza, siostra Luizy, dodaje, że bycie młodą Romką we współczesnym świecie to nieustanne balansowanie pomiędzy tradycjami a współczesnym życiem. Dla niej ważne jest zachowanie romskich tradycji, ale jednocześnie pragnie czuć się pełnoprawną częścią litewskiego społeczeństwa. Obie siostry zgadzają się, że stereotypy wciąż silnie zakorzenione są w naszym społeczeństwie.

– Ludzie często błędnie rozumieją naszą kulturę, i stąd powstają uprzedzenia. Oceniają nas przez pryzmat utartych schematów, nie dostrzegając naszej unikalności i osobowości – mówi Liza.

Wsparcie instytucji

Wystawa o Parubance nie powstałaby bez znaczącego wsparcia finansowego i merytorycznego wielu instytucji, które dostrzegły wartość przywrócenia tej ważnej części historii Wilna. Dzięki zaangażowaniu: Departamentu Mniejszości Narodowych, Samorządu Miasta Wilna, British Council, Litewskiej Rady Kultury, „Atviros Lietuvos fondas” oraz unijnego programu Erasmus+, młodzi Romowie mogą przekształcić swoje wspomnienia i historie w pełnowymiarową ekspozycję. Przedstawiciele tych instytucji podkreślają znaczenie takiej inicjatywy zarówno jako kroku ku integracji, jak i jako inspiracji dla innych mniejszości.

Dr Simona Beliūnė, wicemer Wilna, podkreśla znaczenie wystawy jako narzędzia edukacyjnego, które może przyczynić się do zmiany społecznych postaw wobec Romów. – Liczymy, że wystawa przedstawi pełne spektrum doświadczeń – zarówno pozytywne aspekty, jak i trudne, często pomijane fakty – mówi Beliūnė.

– Tylko obiektywna narracja ma szansę dotrzeć do odbiorców i działać jako skuteczne narzędzie edukacyjne. Badania i codzienne obserwacje pokazują, że poziom dyskryminacji wciąż jest wysoki, ale dzięki takim inicjatywom może on ulec zmianie na lepsze. Jako wielokulturowe miasto, które poważnie podchodzi do kwestii praw człowieka, stawiamy na tolerancję i integrację – są to ambitne cele, które wymagają wysiłku i czasu, a ta wystawa, wraz z innymi działaniami, powinna pomóc je osiągnąć – kontynuuje Beliūnė.

British Council, jako główna instytucja wspierająca wystawę, zwraca uwagę na rolę, jaką odgrywa młodzież w tworzeniu tej ekspozycji. Przedstawiciele organizacji podkreślają, że aktywizacja młodzieży, zwłaszcza tej pochodzącej z mniejszości narodowych, jest kluczowa dla budowania bardziej inkluzywnego społeczeństwa.

Martyna Kindurytė, przedstawicielka British Council, dodaje: – Zaangażowanie w działalność kulturalną postrzegamy jako niezwykle istotne dla rozwoju młodego człowieka, ponieważ jest to doskonały sposób na otwarcie młodych osobowości, pomoc w zdobyciu pewności siebie i umożliwienie im pełnego rozwoju. Działalność kulturalna i artystyczna uczy przywództwa, współpracy, rozwija myślenie krytyczne, zachęca do lepszego poznania siebie, tworzy warunki do refleksji nad własnymi doświadczeniami i światem wewnętrznym.

Wyzwania dla następnych pokoleń

Na zakończenie wystawa w Muzeum Wilna stawia pytanie: co dalej ze społecznością Romów? Młode pokolenie zmaga się z problemami wynikającymi z rozbicia wspólnoty po rozbiórce Parubanki, a także z nowymi wyzwaniami współczesnego świata. Młodzież zaangażowana w tworzenie wystawy widzi w tym projekcie szansę na zachowanie swojej tożsamości i dziedzictwa, jednocześnie poszukując swojego miejsca w dzisiejszym społeczeństwie.

Luiza podkreśla: – Nie wyobrażam sobie, jak mogłabym odwrócić się od swojej wspólnoty, od historii mojego narodu i naszych tradycji. Pradziadkowie, babcie, mamy – wszyscy oni doświadczyli tak wiele wykluczenia i odrzucenia, ale mimo to przekazali nam nasze wartości i tożsamość. W imieniu i ku pamięci przodków, nasza młodzież powinna być dumna z tego, kim jest, i dążyć do zmiany na lepsze.

Liza, patrząc w przyszłość, mówi o potrzebie równouprawnienia i otwartości: – Chcę, aby w społeczeństwie było więcej wiedzy i zrozumienia wobec Romów. Pragnę, żeby mój głos był słyszany, aby ludzie widzieli mnie taką, jaką naprawdę jestem – osobą o wiele bardziej wyjątkową, niż mogą to sugerować stereotypy.

Czytaj więcej: Romowie – najbardziej pokrzywdzona mniejszość w UE

Wystawa zostanie otwarta dla zwiedzających 24 stycznia 2025 r. w Muzeum Wilna przy ulicy Vokiečių 6. Będzie to wyjątkowa okazja, aby spojrzeć na historię Porubanka i poznać jej mieszkańców z perspektywy, której często brakuje w publicznej narracji.

Agnieszka Awin

Artykuł opublikowany w wydaniu magazynowym „Kuriera Wileńskiego” Nr 43 (129) 16-22/11/2024