Któremu z was, Polacy, nie drgnęło serce po przeczytaniu tej radosnej wiadomości?
Jednak nie uwierzyliście! Wszak w nasze dni taka rzecz jest absolutnie gdzieś w sferze fantazji. W warunkach, gdy według oficjalnego spisu ludności w 1989 roku w Kownie było zaledwie 2 592 Polaków (0,6 proc. ogółu mieszkańców miasta) nie tylko wygrać jakieś wybory, ale mieć chociażby jednego, swojego przedstawiciela w samorządzie — rzecz absolutnie niemożliwa. Takie są dzisiejsze realia, ale czy zawsze tak było?
Nawet tendencyjny spis ludności przeprowadzony w 1916 roku przez Niemców okupujących Litwę, dążących do maksymalnego „ograniczenia” liczby ludności polskiej i faworyzujący Litewską Tarybę wykazał, że Polacy stanowili 34,5 procent mieszkańców Kowna!
Przeprowadzony w 1923 roku kolejny spis ludności (już przez samych Litwinów), potwierdził polską obecność w Kownie. Według niego Polacy stanowili 31 proc. jego mieszkańców. Podobnie było w rejonach sąsiadujących z Kownem.
I to kowieńscy Polacy zwyciężyli w pierwszych demokratycznych wyborach do kowieńskiego samorządu, które odbyły się 18-19 grudnia 1918 roku, a dozwolone były przez niemiecką okupacyjną administrację.
***
Po klęsce i kapitulacji niemieckie wojsko zaczęło przekazywać swoje administracyjne funkcje protegowanej przez nich Litewskiej Tarybie, którą starali się zrobić posłuszną służącą swojej polityki.
Lecz przekazać władzę często nie było komu. Litewska Taryba w Kownie (a i na całej Litwie) żadnej swojej demokratycznie wybranej administracji samorządowej jeszcze nie miała. W Kownie wtedy taką administrację (o ironio losu!) „pomagała” tworzyć — pod egidą Taryby — faktycznie sama kowieńska niemiecka władza okupacyjna — rewolucyjny kowieński „Soldatenrat”, bez którego zezwolenia nie mogło zdarzyć się nic.
Nowy samorząd miejski począł formować się w okresie skomplikowanym, kiedy realna władza w mieście należała do niemieckiej armii okupacyjnej, a swoje organy rządowe tworzyli też i bolszewicy. W kolektywach fabryk, przedsiębiorstw i innych zakładów Kowna była wybrana Rada Przedstawicieli Robotników, która miała poparcie niemieckiej organizacji o lewicowych poglądach — „Soldatenrat“. 21 grudnia 1918 roku agenci bolszewików proklamowali w Kownie władzę radziecką, którą po kilkunastu dniach stłumił przez Niemców uzbrojony i szybko z Mariampola do Kowna przerzucony oddział wojska Taryby pod dowództwem przyszłego litewskiego generała-lejtnanta i wojskowego ministra Mykolasa Velykisa. Premierem litewskiego rządu był Augustinas Voldemaras, który był zdania, że Litwie w tym momencie nie jest potrzebne swoje wojsko, a o ochronę kraju skutecznie może zadbać niemiecka okupacyjna władza — stacjonująca na Litwie niemiecka armia i milicja. Taka jego pozycja była przeciwna dyrektywie tworzenia armii Litwy, przyjętej na dwóch zjazdach oficerów – Litwinów, służących w armii rosyjskiej.
Akurat w dniu wyborów do Kowieńskiej Miejskiej Rady, 24 grudnia 1918 roku, w sytuacji natarcia bolszewików, oficerowie litewscy zmusili na ministra ochrony kraju mianować wojskowego. Ministrem ochrony kraju został Mykolas Velykis, który tuż przed wyborami skutecznie stłumił bolszewicką radę Kowna. Pierwsze wybory samorządowe w Kownie odbywały się w atmosferze dominowania litewskiej armii i niemieckiego „Freikorpu”.
Jeszcze nie było reglamentującej tworzenie samorządu podstawy prawnej. Całe mienie i dokumenty kowieńskiej miejskiej Dumy, w czasie wojny wywiezione do Rosji, przejął radziecki Komisariat Spraw Litewskich. Do Rosji wywieziono i niemało dużych kowieńskich przedsiębiorstw, a co pozostało, wywieziono do Niemiec. Miasto niemal głodowało, brak było podstawowych produktów spożywczych.
***
Skład narodowościowy mieszkańców Kowna wtedy był różnorodny. Choć liczba Litwinów na początku XX wieku w Kownie nieco wzrosła (wg spisu z roku 1897 roku — 6,6 proc.), większość mieszkańców jak i dawniej tworzyli Polacy, a po nich – Żydzi. Znacznie zmniejszyło się Rosjan, ale zwiększyła się liczba Niemców.
Tworzenie nowej, wybranej w sposób demokratyczny, miejskiej Rady rozpoczęli sami mieszkańcy Kowna. W dniach 11-13 listopada odbyły się zebrania w różnych kowieńskich organizacjach narodowych, na nich był wybrany wspólny komitet – biuro polityczne, które miało przejąć w Kownie władzę od Niemców. 28 listopada w Sali Ratuszu odbyło się wspólne zebranie przedstawicieli wszystkich narodowości i różnych partii Kowna w składzie: od Litwinów, Polaków i Żydów po 20, od Rosjan — 5 i od Niemców 3 osoby. Na zebraniu wybrano komitet przygotowawczy wyborów w składzie 11 członków, mający zorganizować wybory do Kowieńskiej Rady Miejskiej. W skład tego komitetu byli wybrani przedstawiciele od Litwinów (notariusz Kazimierz Oleka, redaktor litewskiej gazety Jonas Kriaučiūnas i student Micuta), od Żydów (lekarze Sołowiejczyk, Rabinowicz i Melis), od Polaków (Alojzy Brzozowski, były głowa Kowieńskiej Dumy, adwokat Michał Junowicz i Ignacy Sokołowski, od Niemców (Medem) i od Rosjan (Preisi).
Zebranie ustaliło też liczbę członków przyszłej Rady. Miało być wybranych 71 członków rady. W tymczasowym regulaminie wyborów do Rady Miejskiej Kowna komitet przygotowawczy deklarował tajne, bezpośrednie, równe, powszechne i proporcjonalne wybory, w których mogą uczestniczyć wszyscy mieszkańcy (którzy mieli ukończone 20 lat) miasta Kowna i jego dzielnic Aleksoty, Wiliampolu i Szanc, za wyjątkiem poddanych Rzeszy Niemieckiej. Odbycie wyborów detalicznie reglamentowało „Rozporządzenie o porządku wyborów”
Komisja wyborcza zarejestrowała dwanaście spisów wyborczych. Żydzi przedstawili aż 7 spisów, Polacy, Rosjanie i Niemcy — po 1 spisie. Litwini zarejestrowali 2 spisy — Litewskiej Partii Chrześcijańskich Demokratów i „Od Litwinów”.
W dniach 18-19 grudnia 1918 r. odbyły się pierwsze demokratyczne wybory do samorządu Kowna. Uczestniczyło w nich 15 140 osób. Do Miejskiej Rady mieszkańcy Kowna wybrali 30 Polaków, 22 Żydów, 12 Litwinów, 6 Niemców i 1 Rosjanina. 22 grudnia w Miejskim Teatrze odbyło się pierwsze posiedzenie nowo wybranej Rady. Rada zamiast burmistrza wybrała prezydium, do którego weszło po jednym przedstawicielu od każdej uczestniczącej w wyborach narodowości (za wyjątkiem Rosjan). Rada od razu rozpoczęła wykonywać niezwłoczne zagadnienia — zaopatrzenie mieszkańców Kowna w żywność i zapewnienie im bezpieczeństwa. Zaczęło się przejęcie władzy przez Radę od Niemców i milicji kowieńskiej.
***
Taryba (wtedy już nazywana państwową) 1 stycznie 1919 r., tzn. 10 dni po odbyciu się w Kownie wyborów samorządowych, przeniosła się z zajętego przez bolszewików Wilna do Kowna.
W mieście zaczęła rządzić kierowana przez Smetonę i Voldemarasa Taryba, a demokratycznie wybrana samorządowa Rada Kowna doczekała się niebawem szykan i prześladowań.
Włodzimierz Chomański
SPIS MILICJANTÓW KOWNA
To bardzo dla Polaków ciekawy dokument. Mówi on o dominacji Polaków w Kowieńskiej Radzie nie tylko aspekcie liczebności, lecz i w sprawach rzeczowych.
Na pierwszym miejscu podpisy adwokata Michała Junowicza, na trzecim — Polaka Henryka Soińskiego. Narodowościowy skład tej milicji: 12 Polaków, 12 Litwinów (w tym 5 z nazwiskami polskimi), 4 Żydów, 4 Rosjan i 1 Białorusin. I jeszcze ciekawostka — jeden z głównych (zarządzających) milicjantów, w spisie pod numerem 3, to Jefim Smorigin, Rosjanin, 47 lat. Wiedząc, że słynny litewski mistrz baletu Jurijus Smoriginas pochodzi z kowieńskich Szanc i tam ma odziedziczony jakiś stary domek, można przypuszczać, że kowieński milicjant z roku 1918 jest jakimś Jurijusa przodkiem.
AGITACYJNE ULOTKI W 5 JĘZYKACH
A oto kilka faktów o kowieńskich wyborach samorządowych roku 1918 i wyciągnięte z nich wnioski.
Wszystkie ogłoszenia były pisane w 5 językach:
1. Niemieckim — język zarządzającego wtedy państwa — Rzeszy Niemieckiej, czyli niemieckiej władzy okupacyjnej. W wyborczej hierarchii języków dzisiejszych czasów porównać ten język możemy do dzisiejszego języka państwowego, tzn. litewskiego.
2. Polskim — język większości obywateli tymczasowego Kowna.
3. Żydowskim — druga liczebnie (po Polakach) społeczność narodowa Kowna.
4. Litewskim — język mniejszości mieszkańców Kowna, lecz wtedy przez Niemców faktycznie już uznanym jako państwowym językiem, bo Niemcy podtrzymywali Litewską Tarybę
5. Rosyjskim.