Niezrealizowane wizje architektów wileńskich – pomniki Adama Mickiewicza

Kiedy w 1898 r., z okazji setnej rocznicy urodzin Adama Mickiewicza, odsłonięto pomniki poety w Krakowie i Warszawie, w Wilnie Polacy również rozpoczęli starania o zezwolenie na wzniesienie pomnika.

„Rząd carski pozwolił postawić pomnik Mickiewiczowi w Warszawie, ale nie było żadnej pewności, że tak ,,zuchwały” zamiar da się zrealizować w Wilnie. Zwłaszcza, że w pałacu pobiskupim pewnie i ciągle buńczucznie czuł się urzędujący generał-gubernator. Dlatego też wobec trwającego terroru, wileńska społeczność polska mogła jedynie zorganizować natychmiastową zbiórkę składek, za które ufundowano brązowe popiersie wieszcza zlokalizowane w akademickim kościele św. Janów. Popiersie zostało odsłonięte w 1899 r. w prawej nawie kościoła św. Janów, dokładnie w tym miejscu, gdzie Mickiewicz, student Uniwersytetu Wileńskiego, zwykł był słuchać mszy świętej (…)” – tak opisuje tamte wydarzenia Mieczysław Jackiewicz w publikacji „Wilno w XX wieku. Ludzie i wydarzenia”.

Wilnianie nie przestali jednak myśleć o pomniku wieszcza na jakimś placu lub w parku. Zasłużony dla miasta filantrop Józef Montwiłł rozpoczął nawet budowę niewielkiego pomnika w prywatnym, ale dostępnym dla mieszkańców parku na Rossie. Kiedy ustawiono tam cokół, na którym miała stanąć wyniosła figura, mająca w brązie przedstawić poetę z młodych, filareckich lat, władze carskie wyniosły rozkaz „bezzwłocznego zaniechania dalszych prac”.

Dopiero po wybuchu rewolucji 1905 r. społeczność wileńska uznała, że nadszedł odpowiedni czas na budowę pomnika wieszcza.

„Rozważano wówczas możliwość ustawienia posągu na Górze Trzykrzyskiej. Powołano Komitet Budowy Pomnika, na łamach „Kuriera Litewskiego” ogłoszono składkę, ale lokalne władze rosyjskie natychmiast zareagowały na „derzost” bezczelnego dziennika i rozkazały natychmiast zamknąć rubrykę składek (…) – pisze Mieczysław Jackiewicz.

Oficjalnie sprawa ucichła aż do 1921 r. Rada miejska powołała nowy komitet ds. budowy pomnika wieszcza na czele z prof. Ferdynandem Ruszczycem. W 1924 r. kierownictwo komitetu przejął gen. Lucjan Żeligowski, wielki entuzjasta budowy pomnika.

,,Trudności gospodarcze i okres inflacji poważnie ograniczyły aktywność Komitetu, a wyraźnym osłabieniem jego prestiżu stał się wyjazd z Wilna gen. Żeligowskiego, który jako osadnik wojskowy zamieszkał w majątku Andrzejewo koło Turgiel i zajął się uprawą lnu. Ze swoistego letargu obudził Komitet dopiero Zbigniew Pronaszko, który przedłożył gotowy projekt pomnika Mickiewicza. Artysta ten w swej krakowskiej pracowni wykonał utrzymany w koncepcji formistycznej projekt pomnika. Tymczasowa wersja pomnika, wysokości 12,5 metra, powstała z drewna. Zaszokowani nowoczesną formą pomnika zarówno członkowie Komitetu Budowy, jak i przedstawiciele władz miejskich, nie wyrazili zgody na jego przyjęcie, zdecydowanie też odmówili lokalizacji na placu przed wileńskim ratuszem. Zainteresowane propozycją Pronaszki były natomiast władze wojskowe. Za wiedzą i aprobatą Marszałka Piłsudskiego makietę Pronaszki ustawiono na terenie wileńskiego garnizonu nad Wilią przy ulicy Sportowej” – czytamy w publikacji „Wilno w XX wieku. Ludzie i wydarzenia”. Co ciekawe, nie zmieniła się nazwa ulicy biegnącej wzdłuż Wilii w okolicach gmachu byłego Pałacu Sportu.

 Uroczyste otwarcie pomnika odbyło się 31 października 1924 r. w obecności Marszałka Piłsudskiego, generalicji i władz miasta.  Wilnianom jednak pomnik się nie spodobał. Wilnianie nazwali ten pomnik „kikimora” i gdy w 1939 r. przeszła nad miastem silna burza z piorunami, a jeden z nich, uderzając w pobliskie drzewo, doszczętnie zniszczył makietę Pronaszki, nikt już tego pomnika nie próbował odbudować.

W 1931 r. Komitet Budowy Pomnika pod przewodnictwem gen. Żeligowskiego zaproponował realizację pomnika według projektu rzeźbiarza Henryka Kuny.

Adam Mickiewicz miał zostać przedstawiony jako pielgrzym patrzący w dal. Odlana z brązu 6-metrowa postać wieszcza miała stanąć na 13-metrowym granitowym cokole. Na czterech jego ścianach miało się znajdować 12 płaskorzeźb, przedstawiających sceny z ,,Dziadów”.

Kuna zaproponował dwa rozwiązania lokalizacji pomnika. W pierwszym miałby on stanąć pośrodku placu Elizy Orzeszkowej (obecnie Vinco Kudirkos), w drugim – w pobliżu tego placu na osi ulicy Mickiewicza (obecnie Giedymino), frontem do Katedry. Prace nad pomnikiem szły jednak bardzo wolno. Dopiero w 1939 r. odlany w brązie pomnik zamierzano sprowadzić z Warszawy. Zabrakło jednak poważnej kwoty na transport. Na jej zebranie i dokończenie dzieła Kuny nie starczyło czasu – wybuchła II wojna światowa. 

W 1939 r. hitlerowcy zniszczyli w Warszawie odlany w brązie posąg i uzyskany w ten sposób metal wywieźli do fabryki zbrojeniowej. Po wojnie, na dawnym placu Orzeszkowej, ustawiono pomnik sowieckiego generała Iwana Czerniachowskiego, jego imieniem także został nazwany plac.  Obecnie jest to plac Vincasa Kudirki, tu też stoi pomnik działacza narodowego, autora hymnu litewskiego.

 Rimantas Šalna, były dyrektor wileńskiego Muzeum Adama Mickiewicza, zauważa, że ponownie do tematu wzniesienia pomnika poety wrócono w 1955 roku.
– Był to rok bogaty w wydarzenia poświęcone postaci wieszcza. Z okazji setnej rocznicy śmierci poety wznowiona została działalność wileńskiego Muzeum Adama Mickiewicza, otwarto Bibliotekę Publiczną im. Adama Mickiewicza w Wilnie.  W 1955 r. przypomniano też o niezrealizowanych projektach pomnika w Wilnie. Co prawda pomnik poety został odsłonięty dopiero w roku 1984, ale pierwsze po wojnie kroki zostały poczynione akurat wtedy – tłumaczy Šalna w rozmowie z Kurierem Wileńskim.

Czytaj więcej: Ważna data w historii Muzeum Adama Mickiewicza w Wilnie

Pomnik Adama Mickiewicza stanął na placyku pomiędzy kościołem św. Anny i bernardyńskim. Granitowy monument o wysokości 4,5 m jest dziełem litewskiego rzeźbiarza Gediminasa Jokūbonisa. W pobliżu pomnika ułożono 6 płaskorzeźb z niezrealizowanego pomnika wieszcza autorstwa Henryka Kuny.