W okresie międzywojennym Jan Bułhak (1876–1950) był jednym z najbardziej znanych artystów fotografików. „To jemu w dużej mierze fotografika polska zawdzięcza wprowadzenie do światowego obiegu i do dzisiaj pozostaje on jednym z niewielu rodzimych artystów, wymienianych w zagranicznych encyklopediach fotografii. Nic dziwnego, skoro tylko w latach 1925–1930 uczestniczył w 109 wystawach i salonach fotograficznych za granicą, eksponując 382 prace. Działalność artystyczna Bułhaka szła w parze z energiczną pracą na rzecz organizacji środowiska fotograficznego. W 1927 r. założył Fotoklub Wileński, a dwa lata później został prezesem Fotoklubu Polskiego. Natomiast po II wojnie światowej został powołany w 1947 r. na prezesa związku zrzeszającego polskich artystów fotografików” – pisał Ferdynand Ruszczyc, dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie.
Pochodził z rodziny kresowej
Jan Brunon Bułhak urodził się w Ostaszynie, w powiecie nowogródzkim. Pochodził ze szlacheckiej rodziny kresowej, z domu pozbawionego tradycji artystycznych.
– Nie wyniósł ich również z rosyjskiego gimnazjum, które ukończył w Wilnie. Ze sztuką i kulturą zetknął się dopiero w czasie dwóch lat studiów w Krakowie. Trochę przez przypadek, pomagając, jak głosi rodzinny przekaz, żonie wywoływać zdjęcia, zainteresował się fotografią, i to ona stała się jego wielką pasją, pozwalającą odnaleźć siebie i zrealizować artystyczne ambicje – mówi historyk fotografii Dainius Jurevičius.
Początki twórczości Bułhaka sięgają 1905 r., gdy w fotografii europejskiej kierunkiem obowiązującym był piktorializm. Fotografia tego okresu nawiązywała do malarstwa. Bułhak przyjął zasady piktorializmu i zgodnie z nim kształtował swoją twórczość. Do wczesnych prac Bułhaka należą portrety, często na tle pejzażu. Drugim tematem był charakterystyczny dla całej twórczości Bułhaka pejzaż, trzecią grupę stanowią przedstawienia tzw. typów ludowych z Mińszczyzny. Są to przeważnie portrety wieśniaków w regionalnych strojach.
W 1908 r. Bułhak wziął udział w konkursie ogłoszonym przez „Życie Ilustrowane”, dodatek do „Kuriera Litewskiego”. Jury dostrzegło oryginalność i dojrzałość prac nieznanego nikomu fotografa. Wszystkie wysłane na konkurs zdjęcia zostały następnie opublikowane w kolejnych numerach czasopisma.
Bułhak i Ruszczyc
Znaczącym dla Bułhaka momentem było poznanie w 1910 r. Ferdynanda Ruszczyca – malarza, wielkiego animatora życia kulturalnego w Wilnie.
Nie wiadomo, jak potoczyły by się losy Bułhaka, gdyby nie Ruszczycowy projekt stworzenia fotograficznego archiwum miejskiego. W Belgii, Francji czy Anglii archiwa takie powstawały już w latach 50. XIX w., a wykonawcami byli najlepsi fotograficy tamtego okresu. Jesienią 1911 r. Bułhakowi zaproponowano sporządzenie fotograficznej inwentaryzacji Wilna, a w lipcu 1912 r. artysta podpisał z magistratem miasta Wilna umowę. Parę miesięcy spędził w Dreźnie i Monachium, gdzie w pracowni znanego portrecisty Hugona Erfurtha przygotowywał się do objęcia stanowiska fotografa miejskiego, a także do zorganizowania i wyposażenia własnej pracowni, do czego zobowiązywała umowa. Od roku 1912 systematycznie utrwalał na swoich zdjęciach Wilno. Pracownia artysty mieściła się przy ulicy Portowej 4 (obecnie ul. Pamėnkalnio).
Wykonał tysiące zdjęć kościołów, gmachów, ulic, zaułków, podwórek, fragmentów architektury. Mówił, że Wilno czasami przypomina mu Florencję lub Toledo. „Jest tak zakonserwowane, że współczesność wcale go nie dotknęła. Ani jednej knajpy, dancingu, żadnego porządnego magazynu ani nowoczesnego domu. Same tylko klasztory, kościoły i dachy – morze dachów i dachówek. Kościoły są przeważnie opuszczone i bezludne, choć stoją otworem. Ulice wszystkie krzywe, a mury popękane i odrapane, po murach często pnie się dzikie wino” – pisał w jednym z listów.
| Fot. domena publiczna
Fotografie gromadził w albumach
Rok 1920 – okres wojny polsko-bolszewickiej – Bułhak spędził w Warszawie. Od 1921 r. rozpoczął regularną inwentaryzację kraju. Swoje fotografie gromadził w albumach. Do 1939 r. ułożył ich 158. 26 albumów zawierały fotografie Wilna, 13 – Warszawy, Krakowa, Lwowa, Lublina, Pomorza, Litwy, Kresów, Śląska.
Bułhak dokumentował wszystkie poczynania artystyczne i społeczne Ferdynanda Ruszczyca: ekspozycję sztuki polskiej w Mińsku w 1911 r., przedstawienia teatralne w Wilnie, zmianę wystroju kaplicy Matki Bożej Ostrobramskiej. Jako kierownik Zakładu Fotografii Artystycznej Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego uwiecznił kolejne etapy przejmowania gmachów, remontu, a także ważniejsze momenty z życia uniwersytetu.
Rzadko wykonywał fotografie reporterskie. Najciekawsze pochodzą z okresu I wojny światowej, kiedy to z ukrycia dokumentował np. demontaż pomników. „Moskale pośpiesznie i wstydliwie zabierają i wywożą z Wilna pomniki Murawjowa, Katarzyny i Puszkina – jedyne okazy swojej działalności kulturalnej na Litwie w przeciągu stulecia, i ja, ukryty za roletą w mieszkaniu mec. Wróblewskiego przy placu, fotografuję moment detronizacji Murawjowa” – pisał fotografik.
W czasie okupacji niemieckiej Bułhak wykonał wstrząsający reportaż z działających w Wilnie kuchni ludowych wraz z portretami ich stołowników.
Do roku 1939 zbiór zatytułowany „Polska w obrazach fotograficznych Jana Bułhaka” liczył 10 tys. negatywów.
Utracił dorobek życia
1 września wybuchła II wojna światowa, a 17 września Rosjanie wkroczyli do Wilna. Bułhak od razu zaangażował się w pracę podziemną, był zaprzysiężonym członkiem AK, pracował dla Komórki Łączności Delegatury Rządu. Przeznaczony do wysłania tekst należało częściowo lub całkowicie zaszyfrować, przepisać na maszynie, a następnie zmikrofilmować. Bułhak zajmował się mikrofilmowaniem. Mieszkał wówczas przy placu Orzeszkowej 3, gdzie również mieściła się jego pracownia.
10 lipca 1944 r. w pożarze, który wybuchł w trakcie walk z Niemcami o Wilno w akcji „Ostra Brama”, utracił dorobek życia – spłonęło zarówno mieszkanie, jak i pracownia. Ponieważ bitwa w czasie pożaru trwała, o ratowaniu czegokolwiek nie mogło być mowy.
Po pożarze Bułhak wraz z synem Januszem wykonał ostatnią dokumentację zniszczonego przez Niemców Wilna. W sierpniu tegoż roku w okupowanym przez wojska sowieckie Wilnie umiera żona Anna. W maju 1945 r. z synem i jego rodziną opuszcza Wilno i wyjeżdża do Warszawy. Od razu przystąpił do pracy, dokumentując ruiny Warszawy – od jesieni 1945 do wiosny 1946 r. wykonał 1000 fotografii.
Czytaj więcej: Jan Bułhak nigdy nie wyzwolił się spod uroku Wilna
W artykule wykorzystano materiały z katalogu „Jan Bułhak. Fotografik” Małgorzaty Plater-Zyberk (wyd. Muzeum Narodowe w Warszawie, 2007).
Artykuł opublikowany w wydaniu magazynowym „Kuriera Wileńskiego” Nr 7 (19) 15-21/02/2025