Romain Gary, chłopiec z Wielkiej Pohulanki

Co przedstawia rzeźba zdobiąca dawną ulicę Wielka Pohulanka, wiedzą nieliczni wilnianie. „Chłopiec z kaloszem”, bo tak nazywa się dzieło Romualdasa Kvinty nawiązuje do życia i twórczości znanego francuskiego pisarza, pochodzącego z Wilna Romaina Gary’ego.

O urodzonym w Wilnie i dwukrotnie uhonorowanym prestiżową Nagrodą Goncourtów Romainie Garym przypomniano ostatnio podczas wizyty prezydenta Francji. W ramach oficjalnej wizyty Emmanuela i Brigitte Macronów doszło do wymiany prezentów. Prezydent Gitanas Nausėda z małżonką Dianą sprezentowali pierwszej parze Francji statuetkę autorstwa litewskiego rzeźbiarza Romualdasa Kvinty „Chłopiec z kaloszem”, według której została odlana rzeźba ustawiona jest na jednej z wileńskich ulic. Z kolei pierwsza para Francji przekazała na ręce litewskiego prezydenta dwa tomy powieści Romaina Gary’ego. Przy tej okazji prezydent Nausėda wspomniał, że Litwę i Francję łączą nie tylko ścisłe więzi kulturowe i historyczne, lecz także wybitni twórcy – wśród nich znany francuski pisarz, scenarzysta, reżyser filmowy i dyplomata Romain Gary.

Genialny mistyfikator

Romain Gary (Roman Kacew) urodził się w Wilnie w 1914 r. w żydowskiej rodzinie. Przyszedł na świat przy ul. Subocz (Subačiaus 8), w domu, w którym wówczas mieszkali jego rodzice. Ojciec wkrótce porzucił rodzinę, a po upływie trzech lat matka z synem przeniosła się na Wielką Pohulankę. Zamieszkali w kamienicy pod nr. 16 (obecnie ul. Jono Basanavičiaus 18), gdzie Nina Kacew prowadziła też pracownię krawiecką. Tu przyszły pisarz spędził dziewięć lat życia. W Wilnie Roman ukończył szkołę początkową, prywatnie uczył się języków obcych oraz śpiewu.

W 1923 r. Gary wraz matką wyjechał do Warszawy, a stamtąd do Francji, do Nicei. O tym, że przyszły pisarz mieszkał w Wilnie w latach 1917–1923, dziś przypomina francusko-litewska tablica pamiątkowa umieszczona na ścianie kamienicy.

„Podwórze domu nr 16 na Wielkiej Pohulance pozostało mi w pamięci jako olbrzymia arena, na której zaprawiałem się do przyszłych wyczynów gladiatorskich” – pisał później Gary.

W Paryżu studiował prawo. Gdy wybuchła II wojna światowa, wstąpił do francuskich sił zbrojnych. Walczył z hitlerowcami jako pilot. Za walki w czasie wojny został odznaczony orderami nadanymi mu osobiście przez prezydenta de Gaulle’a.

Po wojnie Gary pracował w służbie dyplomatycznej, m.in. został mianowany francuskim delegatem przy Organizacji Narodów Zjednoczonych, był konsulem Francji w Los Angeles. Dużo podróżował, kilkakrotnie odwiedzał Polskę, którą darzył szczególnym sentymentem.

Romain Gary pisał powieści, które cieszyły się dużą popularnością i zostały przetłumaczone na wiele języków, w tym polski i litewski. Na jego literacką twórczość składa się ogółem ponad 30 powieści, a także wiele esejów i opowiadań. Na podstawie jego książek powstało kilka filmów. Sam był też autorem kilku scenariuszy filmowych, raz wystąpił w roli reżysera filmu.

Jest jedynym pisarzem, który otrzymał dwukrotnie prestiżową francuską Nagrodę Goncourtów – w 1956 r. pod swoim nazwiskiem, a 20 lat później pod pseudonimem Émile Ajar. Druga wygrana była niezgodna ze statutem wyróżnienia, który przewiduje, że jednemu autorowi Nagroda Goncourtów może być przyznana tylko raz. Mistyfikacja Gary’ego została ujawniona dopiero po jego śmierci. Zmarł w wyniku popełnionego samobójstwa – 2 grudnia 1980 r. zastrzelił się w Paryżu.

Miłość do matki

Wilnu w największym stopniu poświęcona jest autobiograficzna książka Romaina Gary’ego „Obietnica poranka” („La promesse de l’aub”), wydana po polsku w 1964 r., a po litewsku w 1999 r. („Aušros pažadas”).

„Swoje wspomnienia z wileńskiego dzieciństwa w piękny i wzruszający sposób opisał w książce »Obietnica poranka«. Jest to opowieść o matce, o wzruszającej wzajemnej miłości matki i syna oraz o dojrzewaniu artysty ”– pisze Tomas Venclova w swojej książce „Wilno. Przewodnik biograficzny”.

Wspomina też, że w Wilnie, podobnie jak w Paryżu, Londynie i Tokio, działa klub miłośników twórczości Gary’ego. „Dzięki staraniom tego klubu w 2006 r. na rogu ulic Basanavičiaus i Mindaugo (przed wojną ul. Juliusza Słowackiego) postawiono pomnik pisarza, przedstawiający scenę z »Obietnicy poranka«” – pisze wybitny znawca dziejów Wilna.

Rzeźbę „Chłopiec z kaloszem” ustawiono przed najokazalszą budowlą na ul. Basanavičiaus, pod gmachem nr 12, gdzie obecnie mieści się siedziba spółki „Lietuvos geležinkeliai” (Litewskie Drogi Kolejowe). Litewski rzeźbiarz Romualdas Kvintas uwiecznił w rzeźbie epizod z życia Romana Kacewa, opisany w „Obietnicy poranka”, kiedy zakochany w dziewczynce o imieniu Walentyna mały Roman demonstracyjnie zjadł kawałek kalosza, aby zwrócić uwagę ukochanej.

Artykuł opublikowany w wydaniu magazynowym “Kuriera Wileńskiego” nr 44(127) 31/10-06/11/2020