28 września w Wilnie obchodzony jest dzień Giedymina — Wielkiego Księcia Litewskiego, założyciela miasta. Dynastia Giedyminowiczów (w tradycji polskiej Jagiellonów) uważana jest przez historyków za jedną z najpotężniejszych i najbardziej wpływowych dynastii władców w Europie.
Założyciel Wilna i jego proroczy sen
„O sławie Giedymina, jednego z najsławniejszych władców Litwy zadecydowała legenda, która przypisała mu rolę założyciela Wilna, a zatem uczyniła go symbolem miasta i państwa litewskiego” — pisze prof. Tomas Venclova.
Według zapisów kronikarskich, Giedymin początkowo panował w Kiernowie, następnie przeniósł stolicę do Trok, wreszcie położył podwaliny po rozwój miasta Wilna.
„(…) Niedaleko Doliny Świętoroga, na szczycie góry ubił swą kopią władca dzikiego tura. Utrudzony po całodziennych łowach, stanął na nocleg w Dolinie Świętoroga. Zmorzony ujrzał sen, iż na tej górze, gdzie zwierza ubił, stoi wilk wielki, jakoby żelazny lub w pancerzu żelaznym, w tym wilku zaś słyszał sto wilków ogromnie wyjących, których głos po okolicznych polach i lasach się roznosił” — pisał Wojciech Kojałowicz-Wijuk, litewski historyk i teolog (1606–1677).
Proroczy sen objaśnił Giedyminowi wieszcz Lizdejko, poradził też wznieść w tym miejscu zamek i założyć gród. W ten sposób na górze, u podnóża której Wilenka wpada do Wilii, powstała budowla — murowany zamek, dziś zwany imieniem jego założyciela.
Zasłynął jako dyplomata
O historycznym Giedyminie (1316–1341) wiadomo niezbyt wiele. „Uważa się, że jego dziad Skołomend (lit. Skalmantas) i ojciec Butywid (Butvydas) byli wielkimi książętami litewskimi. Giedymin objął rządy po śmierci swego brata Witenesa (Vytenisa). Miał też więcej braci. Niektórzy historycy uważają, że jego bratem był Margier (Margiris) — bohaterski obrońca zamku w Pilėnai, który nie mogąc przeciwstawić się sile krzyżackiej z całą załogą popełnił samobójstwo” — pisze prof. Venclova.
Giedymin utworzył ogromne państwo, które w owym czasie stało się jednym z największych w Europie wschodniej. Nigdzie na swojej drodze nie zostawił śladów spustoszenia.
— Zasłynął nie tylko jako dowódca wojskowy, ale przede wszystkim jako dyplomata, dzięki któremu Europa dowiedziała się o Wilnie. Próbował stworzyć dogodne warunki do rozwoju miast, handlu i rzemiosła w Wielkim Księstwie Litewskim — opowiada w rozmowie z „Kurierem Wileńskim” litewski historyk Alfredas Bumblauskas.
Czytaj więcej: Polska flaga na Baszcie Giedymina
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Część granic zachowała się do dziś
Giedymin przyłączył do Litwy Witebsk, Mińsk, Wołyń i Halicz, w strefie jego wpływów znalazły się Nowogród Wielki i Kijów. Aby umocnić zawarte układy, wydawał swe córki za książąt Moskwy, Tweru, Suzdala. Większa część granic Litwy z zakonem krzyżackim ustalonych w jego czasach, zachowała się do dziś. Obecnie są to granice z obwodem kaliningradzkim i Łotwą. Odparłszy niejeden najazd Krzyżaków, Giedymin wystosował do papieża Jana XXII w Awinionie łacińskie listy, w których składał obietnicę chrztu, twierdząc, że na przeszkodzie stoi jedynie zaborcza polityka zakonu. W listach zapraszał na Litwę kupców, rzemieślników, rycerzy z Zachodu. Ludzi, którzy by chcieli osiąść na roli, na dziesięć lat zwalniał od podatków.
— Zamiar chrztu nie został urzeczywistniony, jednak listy wywarły spore wrażenie w Europie i utwierdziły status państwa litewskiego — podkreśla prof. Bumblauskas.
Czytaj więcej: Listy Giedymina wróciły do Wilna
Pierwsze źródło historyczne o litewskiej stolicy
Listy te (najstarsze znane teksty zostały napisane w Wilnie), są pierwszym źródłem historycznym o litewskiej stolicy. W pierwszym liście z dnia 25 stycznia 1323 r. podkreślono, że został on „napisany w naszym mieście Wilnie”. Dzień ten jest uważany za datę powstania Wilna, choć i przed Giedyminem istniała tu znaczna osada. W listach też zaznaczono, że w pogańskim Wilnie są dwa kościoły katolickie — franciszkański i dominikański. Prawdopodobnie były też cerkwie prawosławne — dwaj bracia Giedymina byli wyznania prawosławnego — jeden rządził w Płocku, drugi w Kijowie.
— Niestety autentyczne listy nie zachowały się. Obecnie, liczący pięćset słów duplikat jest wyeksponowany w muzeum Baszty Giedymina, filii Muzeum Narodowego Litwy. Jest dokładną kopią oryginalnego listu z dnia 25 stycznia 1323 r. To, że zachował się duplikat listu, można zawdzięczyć dalekowzroczności księcia Giedymina, który kazał przepisać w kilku egzemplarzach swoje posłania. Ten odpis został zrobiony od razu po dostarczeniu listu do Rygi i zgodnie z życzeniem litewskiego władcy przymocowany na drzwiach kościoła — opowiada „Kurierowi Wileńskiemu” Valdas Steponaitis, archeolog Muzeum Narodowego Litwy.
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Dał początek dynastii
Historycy zauważają, że książę Giedymin w czasach swoich rządów pełnił zarówno funkcje prezydenta i mera Wilna. Na owe czasy był to władca bardzo postępowy. Listy odzwierciedlają jego wartości i ideały; myśli o tym, jak przyciągnąć inwestycje zagraniczne, wdrożyć skuteczną koncepcję obrony narodowej, receptę na to, jak większość może współistnieć z mniejszościami.
2 października 1323 r. Giedymin podpisał umowę pokojową z Rygą, biskupem ryskim oraz rycerzami niemieckimi. W roku 1325 zaś zawarł sojusz obronny z królem Polski Władysławem Łokietkiem, wzmacniając go małżeństwem swojej córki Aldony z synem Łokietka, Kazimierzem. Zatem państwo litewskie ze stolicą w Wilnie stało się pełnoprawnym członkiem wspólnoty narodów europejskich. Giedymin dał początek dynastii, która ponad dwieście lat rządziła Litwą, a później także i Polską.