Dawniej był to plac Świętojerski, Elizy Orzeszkowej, Ivana Czerniachowskigo, Savivaldybės (Samorządu).
Miejsce to otacza wiele znanych budynków przedwojennego Wilna.
Naprzeciwko placu, po drugiej stronie alei Giedymina mieści się zespół budynków wzniesionych w latach międzywojennych. W budynku nr 12 mieściła się Kasa Oszczędnościowa Poczty, pod nr 14 bank, dalej Dom Handlowy Braci Jabłkowskich. Na rogu alei Giedymina i ulicy Jagiellońskiej stoi dawny hotel Georges, wzniesiony w końcu XIX w. według projektu Tadeusza Rostworowskiego i długo uchodzący za najlepszy w Wilnie. Oprócz tego plac otaczały słynne kawiarnie i restauracje, kamienice należące do znanych wilnian – opowiada „Kurierowi Wileńskiemu” historyk Paweł Giedroyć.
Niedaleko, przy ul. K.Sirvydo 4 stoi czynny przed II wojną światową kościół pw. Jerzego Meczęnnika. Obecnie świątynia jest zamknięta dla wiernych.
– Nieco dalej, w kierunku Zielonego Mostu wznosi się gmach Narodowego Teatru Opery i Baletu. Teatr zbudowano w 1974 r. w miejscu zbombardowanej podczas wojny gazowni wileńskiej – zaznacza historyk. Tuż obok placu przed wojną mieszkał słynny mistrz fotografii Jan Bułhak. Bułhak wrócił do Wilna w 1921 r. „Polska jest wolna, Wilno – nasze. Uniwersytet nietknięty i w pełni ruchu” – pisał po powrocie do wyzwolonego miasta. Do 1939 r. zbiór pt. „Polska w obrazach fotograficznych Jana Bułhaka” liczył już 10 tys. negatywów. Ostatnie zdjęcia Wilna wykonał w 1944 r. po wkroczeniu Armii Czerwonej. W lipcu 1944 r., w trakcie walk z Niemcami o Wilno, podczas akcji „Ostra Brama” spłonęła jego pracownia, a w niej 50 tys. skatalogowanych negatywów, dotyczących głównie Wilna i Wileńszczyzny. Bułhak utracił dorobek życia, spłonęło również mieszkanie przy ówczesnym placu Elizy Orzeszkowej.
Czytaj więcej: Jan Bułhak, niedościgniony mistrz fotografiki wileńskiej – wędrówki ulicami wileńskimi
Kaplica Aleksandra Newskiego
W drugiej połowie XIX w. na placu stała kaplica.
Wielki znawca i miłośnik Wilna prof. Juliusz Kłos pisze: „Na placu Elizy Orzeszkowej w roku 1865 Murawjow kazał zbudować kaplicę w przesadnie rosyjskim stylu specjalnie dla uczczenia poległych w 1863–1864 r. żołnierzy i oficerów rosyjskich z odpowiednio prowokacyjnymi napisami. Dziwnym zaiste zrządzeniem losu kapliczkę tę rozebrali doszczętnie bolszewicy podczas pierwszej swej inwazji w 1919 r., pozostawiając tylko jej fundamenty na środku placu. W miejscu tem w r. 1928 po uprzątnięciu fundamentów założono fontannę, odznaczającą się tem, że zawsze jest nieczynna”.
Kłos nie podaje następującej wiadomości na temat tej kaplicy. Paradoksalnie, ale uchroniła ona w jakimś stopniu układ architektoniczny uformowanej już wtedy tej części miasta. Okazuje się, że cerkiew pw. śś. Konstantyna i Michała, zwana popularnie Romanowską (zbudowana w 1913 r. dla upamiętnienia 300-lecia dynastii Romanowów), znajdująca się na dawnej Wielkiej Pohulance (obecnie ul. Basanavićiaus 10) zgodnie z założeniem jej fundatora miała stanąć w centrum placu Świętojerskiego nazwanego później imieniem Elizy Orzeszkowej. Rosjanie jednak mieli dylemat: co zrobić z kaplicą Aleksandra Newskiego. Ostatecznie zdecydowali się wznieść cerkiew na najwyższym punkcie miasta, skąd roztacza się wspaniała panorama Wilna. Dobrze się stało, że ta potężna budowla, w obcym dla Wilna stylu rostowsko-suzdalskim, z kopułami pierwotnie pozłacanymi, nie stanęła w samym sercu miasta.
W 1919 r. kaplicę zburzono. W 1928 r. w jej miejscu założono fontannę upamiętniającą Elizę Orzeszkową, placowi nadano imię słynnej powieściopisarki. W 1945 r. fontannę usunięto, zaś plac nazwano imieniem sowieckiego generała Iwana Czerniachowskigo, który został tu pochowany. W 1950 na jego grobie wzniesiono olbrzymi monument. W 1993 r. pomnik usunięto, szczątki generała, pogromcy Wileńskiego AK, przeniesiono do Moskwy a plac nazwano – Savivaldybės (Samorządu).
| Fot. Marian Paluszkiewicz
Miał tu stanąć pomnik wieszcza
Ten skrawek Wilna nie miał szczęścia do pomników. W okresie międzywojnia zamierzano wznieść tu pomnik Adama Mickiewicza.
W 2009 r. postawiono tu pomnik Vincasa Kudirki. Autorami monumentu są rzeźbiarz Arunas Sakalauskas i architekt – Ričardas Krištapavičius.
Dwa lata wcześniej plac nazwano imieniem tego litewskiego działacza społecznego, poety, tłumacza poezji m.in. Juliusza Słowackiego.
Przystanek autobusowy
W okresie międzywojennym z placu Elizy Orzeszkowej odchodziły zamiejskie autobusy, zwane arbonami. W 1929 r. magistrat zakupił w firmie Saurera w szwajcarskim mieście Arbon kilkanaście autobusów. Kursowanie „arbonów” rozpoczynało się o 7 rano i kończyło się o godz. 23. Juliusz Kłos pisał: „Autobusy na poszczególnych liniach kursują co pięć minut i są bardzo punktualne. Bilet dla dorosłych kosztują 55 groszy, ulgowe przysługują uczącej się młodzieży i szeregowym Wojska Polskiego (…)”.
Czytaj więcej: Juliusz Kłos — wilnianin z wyboru. „Pomnik jest ze skały, bo taki miał charakter”
| Fot. wikipedia
Polska pisarka
Eliza Orzeszkowa (1841–1910) urodziła się na Grodzieńszczyźnie (obecnie Białoruś) w rodzinie szlacheckiej. W wieku 16 lat poślubiła Piotra Orzeszkę, który po powstaniu styczniowym został zesłany na Syberię. Eliza, mino, że była zaangażowana w powstanie (m.in. w swoim domu ukrywała jednego z przywódców powstania – Romualda Traugutta), po jego upadku pozostała w kraju, rozwiodła się z mężem i rozpoczęła samodzielne życie w Grodnie. Pisała realistyczne nowele, opowiadania i powieści. Do najwybitniejszych dzieł Orzeszkowej należą „Meir Ezofowicz”, „Cham”, „Nad Niemnem”. W 1905 r. pisarka była nominowana do nagrody Nobla (nagrodę otrzymał Henryk Sienkiewicz). Zmarła i została pochowana w Grodnie.
Życie Orzeszkowej związane było również z Wilnem. W 1879 r. pisarka założyła wydawnictwo i polską księgarnię przy ul. Świętojańskiej. Próbowała wydawać czasopisma. Po dwóch latach władze carskie zakład zamknęły i wydaliły pisarkę do Grodna, z zakazem opuszczania tego miasta.
Czytaj więcej: W Wilnie wspólnie czytano „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej [Z GALERIĄ]
